Ile razy dzisiaj w ciągu dnia miałeś telefon w ręce? Być może właśnie go trzymasz i czytasz ten artykuł. W obecnych czasach telefon jest obecny z nami niemal cały czas i w każdej sytuacji. Jest to związane z postępem cywilizacyjnym, którego nie jesteśmy w stanie powstrzymać. Warto jednak korzystać z telefonu komórkowego mądrze. Czym objawia się fonoholizm? Może trochę przewrotnie: jak zbudować zdrową relację ze swoim telefonem? Co zrobić, gdy tego telefonu komórkowego w mojej codzienności jest zbyt dużo?
Jak rozpoznać uzależnienie od telefonu – objawy
Współcześnie, szczególnie wśród młodych osób, przeważa sposób komunikacji poprzez telefon lub internet. Niestety bezpośrednie interakcje tracą na znaczeniu. Żyjemy w tzw. społeczeństwie sieciowym, gdzie relacje buduje się w dużej mierze w świecie wirtualnym. Są one jednak niewystarczające, gdyż realny kontakt z drugim człowiekiem ma fundamentalne znaczenie w życiu każdej jednostki. I o ile telefon zbliża do siebie osoby, które są — fizycznie — od siebie daleko, to zdecydowanie oddala od siebie osoby, które fizycznie są blisko siebie. Pierwsze telefony służyły głównie komunikacji — rozmowa i wiadomość sms, z często ograniczoną liczbą znaków. Wraz z rozwojem technologii powstały smartfony, które dają nam dużo większe możliwości. Nie jeden z nich jest lepiej wyposażony niż standardowy komputer. Ta mnogość funkcji i możliwości wykorzystania smartfona oraz jego niemal ciągła dostępność są jednym z istotnych powodów powstawania uzależnienia od smartfona. Jakie cechy przejawia fonoholik? Z czym wiąże się globalna wirtualna rzeczywistość?
Uzależnienie od telefonu u dorosłych oraz u dzieci i młodzieży ma pewne specyficzne różnice. Jednak mechanizmy jego powstawania i syndromy odstawienne są bardzo podobne. W dużej mierze ma to związek ze specyfiką życia online. Mam tu na myśli dużą anonimowość, komunikację tekstową, graficzną, możliwość kreowania swojego wizerunku zgodnego z potrzebami własnymi lub oczekiwanymi a niekoniecznie rzeczywistymi. Rozwój kultury indywiduacji, silnego koncentrowania się na sobie, na cielesności, kultura selfie, „ekshibicjonizm” psychospołeczny są również mocno związane z nadmiernym korzystaniem z telefonu.
Fonoholizm traktowany jest jako zjawisko, a nie choroba. Do tej pory nie został zdefiniowany jako choroba, nie ma określonych kryteriów diagnostycznych. Osobiście dotychczas nie spotkałam się z wystandaryzowanym narzędziem do jego badania: test na uzależnienia od telefonu. Choć ze względu na skalę problemu zapewne to tylko kwestia czasu. Na ten moment fonoholizm diagnozuje się objawowo. Trudno też jednoznacznie określić, gdzie mamy do czynienia ze szkodliwym używaniem, nadużywaniem a uzależnieniem od telefonu. Granice te są niejednoznaczne. Jak zawsze wyznacznikiem tego, że coś „jest nie tak” jest spadek jakości naszego życia bądź relacji, szczególnie z najbliższymi.
Typowymi objawami fonoholizmu są:
- Nierozstawanie się z telefonem (ciągłe trzymanie telefonu w dłoni, pod ręką, „na widoku”).
- Ciągłe sprawdzanie urządzenia i uruchamianie go, aby sprawdzić, czy „nic się nie zmieniło”. Fonoholizm wiąże się ze zjawiskiem FOMO, czyli lękiem przed tym, że ominie mnie coś istotnego. Dlatego ciągle sprawdzam internet, a także na bieżąco publikuję, co się u mnie dzieje.
- Natychmiastowe reagowanie na każde powiadomienie w telefonie.
- Myśli są pochłonięte telefonem i tym, co się dzieje w sieci.
- Zaniedbywanie obowiązków, rezygnacja z dotychczasowych zainteresowań na rzecz telefonu.
- Zaniedbywanie relacji w realu, wzrost konfliktów, oddalanie się od bliskich osób.
- Przerywanie rozmów/spotkań w celu odebrania/wykonania połączenia lub odpisania na sms-a.
- Częste robienie zdjęć typu selfie i publikowanie ich w mediach społecznościowych.
- Korzystanie z telefonu komórkowego w miejscach lub sytuacjach, w których nie powinno się tego robić, np. prowadząc samochód, przechodząc przez pasy, w trakcie lekcji, podczas wspólnych posiłków.
- Odczuwanie dyskomfortu i nerwowość, gdy nie ma możliwości skorzystania z telefonu, gdy jest on nienaładowany.
- Używanie telefonu jako ucieczki przed prawdziwymi problemami lub w celu poprawienia złego samopoczucia.
- Zwracanie uwagi, aby zawsze mieć przy sobie ładowarkę, by telefon był naładowany.
- Wykorzystywanie każdej wolnej chwili, aby sięgnąć po telefon, poszukać kolejnych informacji.
- Telefon jest głównym sposobem kontaktowania się z innymi.
- Komentarze osób z naszego otoczenia wskazujące na zbyt duże przywiązanie do telefonu (inni kojarzą mnie z telefonem jako nieodłącznym atrybutem).
- Korzystanie z telefonu w łóżku, tuż przed snem.
- Pierwszą rzeczą, braną do ręki po przebudzeniu, jest telefon. Telefon towarzyszy osobie nawet podczas pobytu w toalecie, co wydłuża czas przebywania w łazience.
- Problemy finansowe, zawodowe, rodzinne i społeczne spowodowane korzystaniem z telefonu komórkowego.
- Przywiązywanie dużej wagi do wyglądu, ceny i modelu telefonu.
- Fonoholik często cierpi na fobię społeczną lub obawia się samotności.
Uzależnienie od telefonu u dorosłych
U dorosłych nadmierne korzystanie z telefonu dotyczy głównie treści związanych z poszukiwaniem informacji (infoholizm), pracą, handlem, podróżami, kontaktami towarzyskimi czy słuchaniem podcastów. Z fonoholizmem często wiąże się uzależnienie od zakupów (zakupoholizm), seksu (seksoholizm). Często mamy do czynienia z tzw. uzależnieniem krzyżowym (od kilku czynności).
Uzależnienie od telefonu u dzieci i młodzieży
Uzależnienie od telefonu u dzieci i młodzieży związane jest głównie z grami – nie wyłączą aplikacji, dopóki nie przejdą kolejnego poziomu. Problem nasila się, gdy jest to gra zespołowa, bo wówczas nie mogą – w ich odczuciu – ot, tak przerwać gry, bo cała drużyna dostanie „bana”, a oni zostaną zhejtowani, ośmieszeni, a nawet usunięci z drużyny.
Zdjęcia i filmy zamieszczane przez młodych w mediach społecznościowych stają się głównym sposobem autoprezentacji. Swoją wartość budują oni na liczbie polubień, komentarzy, udostępnień. To powoduje, że są w stanie ciągłego czuwania, bo czekają na reakcję innych. Tym samym co chwilę sięgają po telefon, by sprawdzić przychodzące powiadomienie. W tej sytuacji ich układ nerwowy jest w stanie ciągłego pobudzenia, a to utrudnia odprężenie i wyciszenie. W konsekwencji prowadzi to do większej nerwowości i szybszego reagowania frustracją na najmniejsze bodźce. I w takich warunkach konflikt z rodzicem, który prosi o wyniesienie śmieci, jest gotowy.
Początkiem tzw. niewidzialnego uzależnienia dzieci od telefonu jest zbyt częste oglądanie bajek – aby dziecko zjadło, aby go wyciszyć, aby nie przeszkadzało rodzicom, aby miało zajęcie. I trzeba to powiedzieć otwarcie- w tym przypadku rodzice są bezpośrednimi winowajcami tego, że ich dziecko uzależnia się od telefonu. Widok 3-latka w wózku na spacerze ze smartfonem w dłoni niestety wcale nie jest taki rzadki! Drogi rodzicu, wybierając własny spokój i wygodę, sam wrzucasz dziecko na minę uzależnienia.
To, co powinno zaniepokoić rodzica (ale i dorosłego u siebie) to tzw. symptomy odstawienne. Jeśli Twoje dziecko (lub Ty) na prośbę odłożenia telefonu reaguje agresją lub gdy go nie posiada, jest pobudzone ruchowo, odczuwa nieustanny niepokój, ma obniżony nastrój może to świadczyć o tym, że przejawia symptomy fonoholizmu. Warto wówczas skonsultować się ze specjalistą (psychologiem/psychoterapeutą).
Uzależnienie od telefonu – statystyki
Fundacja Dbam o Mój Z@sięg przeprowadziła badania na temat nałogowego korzystania z telefonów komórkowych przez polską młodzież szkolną. Poniżej uzyskane dane, które nie są zbyt optymistyczne:
- 84,2% uczniów używa smartfonów podczas przerw lekcyjnych,
- 33% przyznaje, że używanie telefonów w szkole wywołało problemy,
- 26,9% przyznaje, że korzystanie z telefonu sprawia, że mają mniej czasu na naukę,
- 38,6% młodzieży często zerka na telefon, aby zobaczyć, czy przypadkiem „ktoś nie napisał”,
- 32,7% badanych czuje niepokój, kiedy nie ma telefonu pod ręką,
- 45,8% uczniów stara się mieć telefon zawsze przy sobie – również, gdy zasypia i kiedy wstaje.
Z zebranych danych wynika, że 86,6% dzieci w wieku 7-8 lat ma już swoje telefony i regularnie z nich korzysta. 92,4% z nich ma dostęp do Internetu.
Uzależnienie od telefonu – skutki
Komunikacja skoncentrowana wyłącznie na komunikacji za pośrednictwem mediów społecznościowych ma negatywny wpływ na budowanie relacji w życiu codziennym. Powoduje ona jeszcze większy dystans i niepokój w realu, szczególnie wśród osób, które ogólnie mają problemy w funkcjonowaniu społecznym. Było to mocno widoczne po powrocie do szkół w pandemii- dużo większy niepokój i niechęć do nauki stacjonarnej obserwowano u uczniów, których przed pandemią charakteryzowały niskie umiejętności psychospołeczne. Lęk ten nie był związany z nauką, tylko z koniecznością bycia w grupie. Im bardziej nierzeczywisty obraz siebie osoba kreuje w Internecie (aby nawiązać relacje, być osobą bardziej atrakcyjną dla innych, by wzmocnić obraz siebie), tym trudniej jej funkcjonować w świecie realnym, może dosłownie się w tym kreowaniu pogubić i zatracić granicę, co jest realne a co fikcyjne, co w konsekwencji może prowadzić do zaburzeń obrazu siebie/zaburzeń emocjonalnych.
Wśród skutków społecznych fonoholizmu wymienić można także: zaniedbywanie codziennych obowiązków, poczucie osamotnienia, brak umiejętności nawiązywania/podtrzymywania relacji społecznych, zerwanie relacji społecznych, niepokój towarzyszący konieczności konfrontowania się z innymi osobami, brak umiejętności kreatywnego spędzania czasu czy w ogóle organizowania sobie czasu wolnego (ciągłe narzekanie na nudę), cyberprzemoc.
Skutki nadmiernego korzystania z telefonu związane są także ze zmiennymi nastrojami, nadmierną drażliwością, problemami z koncentracją uwagi, zaniżoną samooceną, mniejszą satysfakcją z życia – realnego.
Od strony fizjologicznej nadmierne korzystanie z telefonu komórkowego może skutkować wadami wzroku, problemami z kręgosłupem, ze snem, bólami głowy, nadgarstka, tikami nerwowymi, zaburzeniami odżywania/wagi, zespołem przewlekłego zmęczenia, szumami w uszach.
Uzależnienie od telefonu a depresja
Fonoholizm należy do grupy tzw. uzależnień behawioralnych, mających ścisły związek ze sferą społeczną. Podobnie jak inne uzależnienia, uzależnienie od telefonu komórkowego zwiększa ryzyko wystąpienia depresji bądź wycofania społecznego czy poczucia samotności, a w konsekwencji obniża satysfakcję z życia.
Jak zapobiegać uzależnieniu od telefonu?
We współczesnym świecie nie jest możliwe odseparowanie młodzieży czy dorosłych od telefonu. Jednak nadzór nad tym, jak z niego korzystamy i ustalenie jasnych zasad jest bardzo ważne i nieuniknione, jeśli chcemy uniknąć fonoholizmu.
Jak zapobiegać i jak pomóc dziecku uzależnionemu od smartfona? Dobrze sprawdza się, gdy mamy wyznaczony czas oraz miejsce na korzystanie z telefonu – także wskazanie, gdzie z niego nie korzystamy np. w łóżku czy toalecie. Pomocne może być, gdy w domu jest ustalone jedno miejsce, w które odkładamy telefony komórkowe, gdy z nich nie korzystamy.
Warto zwrócić uwagę, aby nie korzystać – zarówno dzieci, jak i dorośli, z telefonów komórkowych podczas jedzenia czy wspólnej rozmowy lub zabawy. A gdy szukamy jakichś konkretnych informacji czy produktów, warto to robić na komputerze. Wówczas więcej osób ma do nich wizualny dostęp, można na ten temat rozmawiać, wyrażać swoje zdanie, co poza kwestią znalezienia nowej rzeczy pozwala dodatkowo budować relację poprzez bezpośrednią komunikację. Zdecydowanie więcej pozytywnych aspektów jest wtedy, niż gdy każdy z osobna szuka tych informacji w swoim telefonie.
Ważne jest, aby rodzice jeszcze zanim podarują dziecku jego własny smartfon, uczyli go, jak rozsądnie z niego korzystać. A później odpowiednio do wieku wyznaczali zasady i monitorowali częstość korzystania z telefonu, a także rodzaj aktywności dziecka w sieci.
Pamiętajmy jednak, że najlepszą metodą wychowawczą jest dobry przykład rodzica. Dzieci uczą się najbardziej przez obserwację i naśladowanie osób znaczących. Jeśli więc chcemy uchronić nasze dziecko przed fonoholizmem, sami ograniczmy korzystanie ze smartfona do niezbędnego minimum, szczególnie w obecności dzieci.
Jak leczyć uzależnienie od telefonu?
Uzależnienie od telefonu leczy się podobnie jak inne uzależnienia behawioralne. Wysoką skuteczność ma psychoterapia poznawczo-behawioralna. W rozwoju uzależnień duże znaczenie ma redukcja napięcia i pojawiające się przyjemne emocje w wyniku podejmowania czynności nałogowej. Dlatego też w terapii kładzie się duży nacisk na pracę nad emocjami.
Z pewnością problem fonoholizmu będzie narastał, gdyż smartfony spełniają obecnie wielorakie funkcje. Poza „standardową” funkcją dzwonienia i wysyłania wiadomości stanowią alternatywę dla aparatu fotograficznego, kamery, radia, telewizji. Służą jako kalendarz, notatnik, nawigacja w samochodzie. Pandemia pokazała, że za pomocą smartfona można prowadzić lekcje, spotkania biznesowe, rozprawy w sądzie czy psychoterapię online. Smartfon to bardzo użyteczne narzędzie, jeśli jest używane mądrze, wg odpowiednich zasad, jeśli nasza codzienność nie krąży wyłącznie wokół niego i jeśli nie wpływa negatywnie na nasze relacje i zdrowie psychiczne.
