Zaburzenia odżywiania to coraz powszechniej diagnozowane zaburzenia psychiczne. Zaburzenia odżywiania cechują się brakiem równowagi w relacji z jedzeniem i z ciałem. Jednakże powyższe cechy to tak naprawdę jedynie czubek góry lodowej - czyli objawy, które możemy dostrzec, choć niejednokrotnie są one trudne do uchwycenia. Pomimo, iż świadomość społeczeństwa w tym zakresie jest coraz większa, w dalszym ciągu nie jest ona wystarczająca. Pierwsze symptomy choroby bywają niewyłapane w odpowiednim czasie. Niesie to za sobą poważne konsekwencje, o których wspomnimy w dalszej części tego artykułu. Przyjrzymy się również bliżej wielu istotnym aspektom zaburzeń odżywiania, tak aby mieć zdolność dostrzeżenia pierwszych niepokojących objawów u osób bliskich. Bardzo często bowiem mogą być one pochopnie mylone z kolejną dietą czy pójściem za żywieniową modą i tym samym bagatelizowane. Zwrócenie się o pomoc do specjalisty będzie kolejnym ważnym krokiem, ponieważ są to bardzo złożone zaburzenia wymagające wielopłaszczyznowego leczenia.
Przyczyny rozwoju zaburzeń odżywiania
Na rozwój zaburzeń odżywiania ma wpływ wiele czynników:
- Psychologiczne i osobowościowe (np. niskie poczucie własnej wartości, perfekcjonizm, wysoka wrażliwość emocjonalna, lęk przed porażką, nadmierne skupienie się na własnym wyglądzie, poczucie odrzucenia, potrzeba kontroli, poczucie beznadziejności, bezużyteczności itp.);
- Biologiczne (np. zmiana ciała w okresie adolescencji, uszkodzenie ośrodka sytości w mózgu)
- Genetyczne (podłoże genetyczne, które może wpłynąć na zwiększenie ryzyka wystąpienia zaburzeń odżywiania);
- Środowiskowe (np. porównywanie się do ideałów piękna promowanych w mediach społecznościowych, presja lub brak akceptacji ze strony otoczenia, współczesne kanony piękna, nieharmonijne relacje z rodzicami, rówieśnikami; alienacja społeczna, negatywne komentarze ze strony otoczenia na temat kształtu i rozmiaru ciała, przemoc fizyczna lub psychiczna, konflikty rodzinne, emocjonalne zaniedbanie dziecka w okresie dzieciństwa…).
Funkcjonowanie osób z zaburzeniami odżywiania
Osoba dotknięta problemem jakim są zaburzenia odżywiania przywiązuje nadmierną wagę do swojej masy ciała, wyglądu oraz sposobu odżywiania i najczęściej nie jest w stanie przerwać swoich zachowań na własną rękę. Odczuwa bowiem wewnętrzny psychiczny przymus, by postępować według określonego schematu. Niejednokrotnie zaistniała sytuacja wywodzi się z traumatycznych i nieprzepracowanych doświadczeń, skomplikowanej sytuacji rodzinnej, nadmiernego stresu, niepokoju i ogromnej potrzeby poczucia kontroli. Może być również skutkiem niskiej samooceny, presji ze strony otoczenia, braku poczucia bezpieczeństwa czy nie radzenia sobie z własnymi emocjami. Istnieje jednak dużo więcej czynników i zależności, a każdy pacjent jest inny, dlatego też potrzebuje indywidualnego podejścia, by specjalista był w stanie ocenić źródło powstania zaburzeń, ich rozwój i przebieg, a także ustalić system leczenia. Osoby borykające się z takim problemem bardzo często czują się niezrozumiane przez otoczenie, co nasila w nich poczucie wstydu i powoduje, ze ukrywają objawy swojej choroby, stąd istota obserwacji i czujności. W przypadku braku odpowiedniego planu terapeutycznego bowiem może dojść u pacjenta do poważnych powikłań, rozwoju innych chorób, a nawet do skrajnego wyniszczenia organizmu czy śmierci.
Kto jest narażony na rozwój zaburzeń odżywiania?
Grupy najbardziej podatne na rozwój zaburzeń odżywiania to dziewczyny w wieku nastoletnim oraz kobiety, jednakże coraz częściej problem ten dotyka również i mężczyzn. Niezależnie od płci są to osoby o wysokim poziomie wrażliwości z niestabilnym poczuciem własnej wartości. Zdecydowana większość grona pacjentów trafiających do mojego gabinetu to kobiety w bardzo różnym wieku, pomiędzy 20 a 60 rokiem życia. Ta statystyka uświadamia mi każdego dnia, jak złożony to problem i jak wiele osób latami próbuje bezskutecznie rozwiązać go na własną rękę, przy każdym niepowodzeniu nasilając jedynie swój poziom frustracji, bezsilności i niezadowolenia z siebie. Jeżeli chodzi o mężczyzn, najczęściej proszą oni pierwotnie o pomoc w temacie uzależnień, jednak idąc po nitce do kłębka odkrywamy, iż ich relacja z jedzeniem również jest zaburzona - bowiem obydwa aspekty są ze sobą bardzo często powiązane.
Objawy i zachowania wskazujące na zaburzenia odżywiania
Symptomy zaburzeń odżywiania są bardzo zróżnicowane w zależności od konkretnego rodzaju schorzenia z tej grupy. Tak jak wspomniano wcześniej, ich wykrycie niejednokrotnie komplikuje się, ponieważ pacjenci potrafią bardzo sprawnie maskować swoje dolegliwości. Sytuacja jest najbardziej klarowna w przypadku anoreksji, gdyż wiąże się ona z wyraźnie obniżoną masą ciała. Inne zaburzenia odżywiania mogą być o wiele trudniejsze do wykrycia, dlatego poniżej przedstawiony zostanie opis najczęściej występujących zaburzeń odżywiania. Niemniej jednak, takie objawy jak brak miesiączki, chęć spożywania posiłków w samotności, znajdywanie ukrytych opakowań po dużej ilości jedzenia czy nadmierna aktywność fizyczna mogą pomóc w obudzeniu naszej czujności i skierować naszą uwagę we właściwym kierunku. Aby móc jednak rozpoznać u danej osoby jakiekolwiek z zaburzeń odżywiania, niezbędne jest spełnienie kryteriów ujętych w systemach klasyfikacyjnych takich jak DSM (kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych) oraz ICD (międzynarodowa klasyfikacja chorób), a ich oceną powinien zająć się specjalista.
Rodzaje zaburzeń odżywiania
Do niedawna zaburzenia odżywiania najczęściej kojarzone były z anoreksją czy bulimią. Jednak oprócz nich warto poznać podstawowe objawy i charakterystyczne cechy innych schorzeń z tej grupy, by móc je wychwycić odpowiednio szybko i podjąć właściwe kroki.
Anoreksja (jadłowstręt psychiczny)
Pacjent cierpiący na anoreksję dąży do osiągnięcia jak najniższej masy ciała i do jej utrzymania za wszelką cenę. W tym celu ogranicza ilość i częstotliwość spożywanych posiłków, unikając wysokokalorycznych produktów. Bardzo często, aby usprawnić proces chudnięcia, decyduje się znacząco zwiększyć ilość aktywności fizycznej, sięga po środki przeczyszczające, redukujące łaknienie lub moczopędne; może także doprowadzać do wymiotów. Powyższe aktywności współistnieją z zaburzonym obrazem własnego ciała oraz panicznym lękiem przed przytyciem. Pacjent może cierpieć z powodu zaburzeń hormonalnych, co u kobiet przejawia się brakiem miesiączki, a u mężczyzn zaburzeniami potencji i obniżeniem libido. Choroba ta najczęściej rozpoczyna się od próby przejścia na dietę i zrzucenia kilku kilogramów, dlatego też niejednokrotnie bywa ciężka do wykrycia nawet dla najbliższych pacjenta, który z czasem zaczyna się maskować, udając, iż je “normalnie” (podczas gdy w rzeczywistości skrupulatnie liczy kalorie, waży każdy produkt spożywczy itd.). W trakcie trwania anoreksji mogą pojawiać się również inne objawy, takie jak poczucie bezsilności, braku sensu i radości życia, drażliwość, obniżenie nastroju, a nawet myśli samobójcze.
Bulimia (żarłoczność psychiczna)
Osoba chorująca na bulimię podejmuje nieustanne próby kontroli masy ciała, a cała jej uwaga skupia się na jedzeniu i różnorakich aspektach związanych z odżywianiem. Masa ciała podlega wielu wahaniom, jednakże zwykle utrzymuje się w normie lub blisko niej (nie tak jak w przypadku anoreksji). Pojawiają się napady objadania się (posiłki nawet kilkukrotnie przekraczają wówczas objętość i kaloryczność odpowiednią dla jednej porcji, a pacjent ma poczucie utraty kontroli podczas ich spożywania), po których uruchamiane są mechanizmy kompensacyjne mające na celu uniknięcie przytycia po posiłku (wymioty, forsowna aktywność fizyczna, środki przeczyszczające, okresowe głodówki itp.). Pacjent boi się otyłości i często kontroluje swoją masę ciała. W przebiegu choroby mogą współistnieć także m.in. stany depresyjne, lękowe, zaburzenia snu czy osobowości, a także uzależnienia (często od alkoholu lub substancji psychoaktywnych). Bardzo często zauważalne pogorszenie nastroju następuje bezpośrednio po napadzie kompulsywnego objedzenia się; pacjent ma poczucie beznadziejności, staje się bardzo smutny i drażliwy. Najbliżsi niejednokrotnie bardzo późno odkrywają bulimię u członków swojej rodziny, ponieważ osoby te zazwyczaj spożywają posiłki w samotności i skrupulatnie ukrywają wszelkie mechanizmy kompensacyjne.
Zaburzenie z napadami objadania się (BED - Binge Eating Disorder)
Powyższą jednostkę chorobową cechuje nawracające poczucie utraty kontroli nad ilością spożywanych pokarmów i następujące po ww epizodach poczucie winy, wstrętu do samego siebie oraz inne konsekwencje natury psychologicznej. Pacjent często spożywa posiłki mimo braku głodu, w samotności, w bardzo szybkim tempie, doprowadzając do nieprzyjemnego uczucia nadmiernej pełności. W przypadku BED mogą występować mechanizmy kompensacyjne, lecz nie jest to regułą. Pacjenci często charakteryzują się podwyższonym poziomem impulsywności, rozregulowaniem emocjonalnym; mogą u nich także wystąpić zaburzenia nastroju czy trudności w radzeniu sobie z negatywnym afektem (poczuciem winy, strachem, złością itp.).
Ortoreksja
Zaburzenie odżywiania jakim jest ortoreksja to lęk przed „niezdrową” żywnością, unikanie jedzenia/ spożywania niezdrowych produktów. Zaburzenie charakteryzuje nadmierna, obsesyjna koncentracja na spożywaniu wyłącznie zdrowych produktów spożywczych oraz niemożność odejścia od określonego „zdrowego" stylu żywienia lub schematu żywieniowego bez odczuwania skrajnego niepokoju.
Z pozoru zdrowe, świadome podejście do odżywiania przeradza się w obsesyjne wprowadzanie znacznych ograniczeń żywieniowych i każdorazowego sprawdzania listy składników produktów. Dla osób wprowadzających te ograniczenia celem nie jest obniżenie wagi, ale zachowanie zdrowia, uniknięcie chorób lub leczenie chorób za pomocą „zdrowego" jedzenia. Pacjent sam sobie narzuca dietę, która w jego przekonaniu jest zdrowa i odpowiednia. Eliminuje z diety produkty i niejednokrotnie całe grupy pokarmów pomimo, że nie ma przesłanek medycznych, religijnych czy kulturowych. Bardzo często rezygnuje ze składników odżywczych, które są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, co może prowadzić do niedoborów. Zdrowe odżywianie staje się niezdrowe, gdy przeradza się obsesję, która determinuje codzienne życie. Obsesyjna koncentracja na zdrowym jedzeniu i unikaniu niektórych grup produktów może negatywnie wpływać na zdrowie (niedobory, niedożywienie) oraz na codzienne funkcjonowanie pacjenta (skupienie uwagi wyłącznie na odżywianiu).
Inne typy zaburzeń odżywiania
Istnieje wiele innych, mniej znanych typów zaburzeń odżywiania, takich jak np.:
- zespół spaczonego łaknienia - zwany syndromem Pica, objawiający się spożywaniem produktów nie będących żywnością, np. ziemi,
- zespół ruminacji - tzw. zespół przeżuwania: treść pokarmowa wraca z żołądka do jamy ustnej i ulega powtórnemu procesowi przeżuwania,
- zespół jedzenia nocnego (night eating syndrome, NES) zaburzenie w okołodobowym rytmie odżywiania, które jest często powiązane z zaburzeniami snu.
Leczenie zaburzeń odżywiania
Niezależnie jednak od rodzaju zaburzeń odżywiania, niezbędne jest jak najszybsze wykrycie najdrobniejszych, pozornie nieznaczących objawów choroby, odpowiednia diagnoza oraz ustalenie postępowania leczniczego indywidualnie dostosowanego do każdego pacjenta. Osoby borykające się z zaburzeniami odżywiania bardzo często czują się osamotnione, gorsze, winne i zawstydzone, a jednocześnie mogą wykazywać zawziętość i potrzebę kontroli. W procesie leczniczym bardzo ważne jest holistyczne podejście do tej jednostki chorobowej, uwzględniające pracę terapeutyczną nad ww. aspektami.
Leczenie zaburzeń odżywiania najczęściej polega na psychoterapii i psychoedukacji, dzięki którym możliwa jest zmiana na wielu płaszczyznach (myślenie, zachowania, relacja pacjenta z samym sobą, z ciałem, z jedzeniem). W taki właśnie wielopłaszczyznowy sposób pracuję z moimi pacjentami, dążąc najpierw do poznania przyczyn zaburzenia, a następnie dostosowując plan działania w sposób indywidualny dla każdej osoby. W bardziej zaawansowanych stadiach choroby może być konieczne przeprowadzenie leczenia w warunkach szpitalnych.
Do gabinetu bardzo często trafiają dorosłe już pacjentki, które w dzieciństwie słyszały od najbliższych “Jesteś za gruba, nie jedz tyle”; “Twoja siostra jest szczupła i może jeść, a Ty nie”, “Musisz przejść na dietę”, “Jesteś za chuda” itp.
W całym procesie (zarówno jeśli chodzi o zapobieganie jak i leczenie) ważne jest wsparcie najbliższych, zrozumienie sytuacji pacjenta i unikanie pochopnych i negatywnych komentarzy w jego stronę. Nigdy bowiem nie wiemy co dokładnie kryje się za maską nadwagi czy nadmiernie szczupłej sylwetki - często jest to po prostu ciche wołanie o pomoc, o miłość, o bycie zauważoną czy docenioną. Nie bagatelizujmy więc tych pierwszych objawów i nie bójmy się poprosić o pomoc specjalistę w dziedzinie zaburzeń odżywiania.
Zapraszamy na profil autora na avigon.pl - wejdź i umów wizytę u mgr Daria Roszak
