Samookaleczenie się dzieci i młodzieży jest coraz częstsze. Wysoko koreluje z zaburzeniami nastroju, słabą odpornością psychiczną i trudnościami w radzeniu sobie z emocjami. Samouszkodzenia należą do grupy zachowań autodestrukcyjnych. Aby móc skutecznie pomóc dziecku dokonującemu samookaleczeń, należy najpierw zrozumieć istotę zjawiska i funkcję, jaką ono pełni.
Czym są samookaleczenia?
Na początek warto wyjść od określenia, czym są samouszkodzenia. Określamy nimi przeprowadzone z własnej woli i zwykle stanowiące niewielkie zagrożenie życia, co ważne - pozbawione intencji samobójczych uszkodzenia własnego ciała, które nie są akceptowane społecznie. Autoagresja u dzieci dokonywana jest zazwyczaj w celu zmniejszenia dyskomfortu psychicznego i jest uwarunkowana wieloma czynnikami. Samouszkodzenia należą do spektrum zachowań autodestrukcyjnych bezpośrednich (tak jak myśli samobójcze), a często współwystępują także z zachowaniami autodestrukcyjnymi (np. nadużywanie substancji psychoaktywnych, niebezpieczne zachowania fizyczne czy seksualne, bulimia, jadłowstręt psychiczny).
Samookaleczenia – przyczyny
Okaleczanie się nastolatków często bywa uznawane na próbę manipulacji, chęć zwrócenia na siebie uwagi czy młodzieńczą głupotę. A tak naprawdę są konsekwencją wewnętrznej walki, którą toczą ze sobą różne emocje i myśli młodego człowieka. Samookaleczenie się młodzieży ma przynieść ulgę w doznawanych negatywnych uczuciach lub pomóc rozwiązać konflikty interpersonalne. Czasami są formą samokarania się.
Jedną z głównych przyczyn samookaleczenia u dzieci i nastolatków są traumatyczne doświadczenia (m.in. śmierć lub choroba bliskiej osoby, wypadek, wykorzystywanie seksualne, bycie ofiarą przemocy – fizycznej, seksualnej, psychicznej), trudności w radzeniu sobie z emocjami i sytuacjami kryzysowymi (np. rozwód rodziców, przeprowadzka), zaniedbania rodzicielskie (fizyczne i emocjonalne), odrzucenie przez grupę rówieśniczą, problemy z nauką, przewlekłe obniżenie nastroju, poczucie beznadziejności, depresja, choroba afektywna dwubiegunowa, zaburzenia lękowe, nadużywanie substancji psychoaktywnych.
Z samookaleczeniem się nastolatków wysoko korelują impulsywność i wysoka pobudliwość. Nie bez znaczenia w procesie dokonywania samouszkodzeń są czynniki biologiczne, w tym brak lub deficyt stymulacji bodźcowej, którego w sposób szczególny doświadczają dzieci i młodzież wychowujący się w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, bądź poprzez niewydolnych wychowawczo rodziców. W tej grupie młodych osób może dochodzić do nawykowych aktów samookaleczeń, które pierwotnie mogą być formą autostymulacji. W etiologii samookaleczania się młodzieży ważne znaczenie mają także czynniki środowiskowe i kulturowe. Popularyzacja zjawiska samouszkodzeń powoduje wśród młodzieży wzrost liczby nastolatków samookaleczających się (tzw. efekt Wertera). Identyfikacja z osobą samookaleczającą się postrzeganą jako atrakcyjną czy lubianą może sprzyjać podejmowaniu samouszkodzeń przez obserwatora. Na tego typu modelowe oddziaływania szczególnie podatna jest młodzież, która poszukuje własnej tożsamości i dla której nadrzędne znaczenie ma grupa rówieśnicza.
Samookaleczenia się nastolatków – objawy
Zanim dostrzeżemy bezpośrednie objawy samookaleczania się młodzieży, warto zwracać uwagę na sygnały ostrzegawcze/czynniki ryzyka. A są nimi: niska samoocena i niechęć wobec siebie, impulsywne reakcje na trudne sytuacje, zachowania ryzykowne (np. sięganie po używki), stany depresyjne (przedłużający się smutek, wycofanie), izolacja od rówieśników, porzucenie zainteresowań, prace pisemne/plastyczne o tematyce fizycznego zranienia, bólu.
To, co na pewno powinno nas zaniepokoić i spowodować podjęcie dalszych działań to zaobserwowanie u młodego człowieka: blizn, skaleczeń, śladów krwi, siniaków o niewiadomym pochodzeniu; licznych opatrunków, ubrań z długimi rękawami założonych nieadekwatnie do pogody, unikanie aktywności, podczas których ślady samouszkodzeń mogłyby zostać zaobserwowane np. notoryczne zwolnienia z zajęć WF-u; noszenie przy sobie ostrych narzędzi; spędzanie długiego czasu w miejscach odosobnionych czy w toalecie; wpisy/ zdjęcia o tematyce autodestrukcyjnej na portalach społecznościowych; przynależność do grup społecznościowych o tematyce depresji, zadawania bólu – komentowanie czy polubienie postów o tej tematyce.
Najczęstsze formy samookaleczenia się dzieci i nastolatków
Wiek inicjacji samookaleczenia się u nastolatków przypada zazwyczaj na 12-14 rok życia. Samookaleczenia przyjmują różne formy. U dziewcząt częściej mamy do czynienia z cięciem się, u chłopców z uderzaniem. Wśród samookaleczeń u dzieci i nastolatków wyróżniamy uszkadzania powierzchni własnego ciała mogące wywołać krwawienie, zasinienie lub ból: nacinanie skóry (głównie w obszarze przedramienia i ramienia, nadgarstków, ud i brzucha), gryzienie, przypalanie, pocieranie, zadrapywanie, wyrywanie sobie włosów, brwi, rzęs, bardzo intensywne szorowanie skóry, które doprowadza do zdarcia naskórka tzw. mokre- przy użyciu środków czyszczących i/lub suche- przy użyciu twardych, walcowatych przedmiotów np. długopisu; podduszanie, przyjmowanie leków w dawkach, które przekraczają działanie lecznicze, połykanie ostrych przedmiotów.
Są to celowe działania, które mają doprowadzić tylko do drobnych lub umiarkowanych obrażeń ciała (tzn. bez intencji samobójczych). Zachowania te mogą mieć charakter nawykowy czy wręcz nałogowy. Większość osób samookaleczających się stosuje więcej niż jedną metodę. Ze względu na to, że u dziewcząt, które cierpią na zaburzenia odżywania się: jadłowstręt lub bulimię psychiczną istnieje wysokie prawdopodobieństwo wystąpienia samouszkodzeń, należy być w sposób szczególny uważnym na wszelkie oznaki, które mogłyby świadczyć o dokonywaniu autoagresji.
Samookaleczenia – jak pomóc dziecku?
Odsetek nastolatków dokonujących samouszkodzeń w populacji ogólnej obejmuje około 11-39%. Znacznie częściej dokonywanie zamierzonych samookaleczeń jest stwierdzane u osób leczonych psychiatrycznie. Samookaleczenie nastolatków często współwystępuje z samobójstwami: prób samobójczych dokonuje 2/3 samookaleczających się nastolatków hospitalizowanych na oddziałach psychiatrycznych. Samouszkodzenia częściej zdarzają się
Aby móc skutecznie pomóc dziecku, dorosły musi najpierw zrozumieć istotę samookaleczeń: a więc z czego one wynikają i czemu służą. Nie należy dziecka karać za dokonywanie samouszkodzeń ani przenosić cierpienia na siebie („Dlaczego mi to robisz? Zobacz, jak ja teraz cierpię!”). Nie krytykuj, nie moralizuj, nie strasz konsekwencjami. Zachowania autoagresywne u dzieci, mimo że są szkodliwe, są „po coś”. Jeśli chcemy realnie pomóc dziecku, musimy dać mu inny sposób do tego, aby mógł radzić sobie z emocjami, które regulował dotychczas poprzez zadawanie sobie bólu. W tym miejscu warto także wskazać czynniki ochronne, a więc te, o które należy zadbać, aby uchronić dziecko przed dokonywaniem samouszkodzeń. Są to: stabilne wzorce więzi, rodzina wielopokoleniowa i satysfakcjonująca sieć wsparcia społecznego, dobre funkcjonowanie szkolne, wystarczające zasoby finansowe rodziny, zaplecze kulturowe i religijne, dobre zagospodarowanie czasu wolnego, wsparcie instytucjonalne.
Samookaleczenia dzieci i młodzieży – leczenie
W prewencji samookaleczeń najważniejsze znaczenie ma wzmacnianie odporności psychicznej nastolatków, a także dbanie o bliskie relacje emocjonalne, szczególnie w rodzinie. W sytuacji kryzysu psychicznego można udać się po wsparcie do ośrodka interwencji kryzysowej. Skuteczną metodą leczenia w przypadku wystąpienia samookaleczenia dzieci i młodzieży jest dialektyczna terapia behawioralna, która łączy elementy terapii indywidualnej, grupowego treningu umiejętności, karty obserwacji, interwencje w sytuacjach kryzysowych, interwencje w środowisku, terapię rodzinną i trening umiejętności dla rodzin, spotkania zespołu konsultacyjnego i farmakoterapię (w razie potrzeby).
Terapia poznawczo-behawioralna jest skuteczną metodą leczenia osób, które dokonują samookaleczeń. Praca nad własnymi myślami, przekonaniami oraz postrzeganiem siebie i swojej przyszłości ma bardzo duże znaczenie we wzmacnianiu odporności psychicznej i wychodzeniu z kryzysu. W leczeniu dzieci i młodzieży samookaleczających się stosuje się także terapię poprzez twórczość (wyrażanie emocji poprzez własne wytwory) oraz terapię skierowaną na ciało (aby nauczyć się na nowo postrzegać swoje ciało, akceptować je i dbać o nie). Najważniejsze jest to, aby osoba będąca w kryzysie, w wyniku którego dokonuje samouszkodzeń, nauczyła się w sposób konstruktywny radzić sobie z trudnościami. Bez wątpienia służy temu obecność zaufanej i kompetentnej osoby – psychologa, który w bezpiecznych warunkach umożliwi przejście od destrukcyjnych do zdrowych sposobów pokonywania codziennych trudności. Ma to szczególne znaczenie dla nastolatków, którzy często podważają autorytet rodziców czy nauczycieli, mają obawy, że mogą ponieść karę za swoje zachowanie, dlatego trudno jest im szczerze z nimi rozmawiać o swoich zachowaniach, które są nieaprobowane społecznie.
