Straty są zjawiskiem naturalnym, tak w życiu dorosłym, jak i w dzieciństwie. Mogą być związane z chorobą, niepełnosprawnością, śmiercią czy rozpadem rodziny. Proces przeżywania straty jest podobny u dzieci i dorosłych, jednak w przypadku żałoby u dzieci szczególnie należy zwrócić uwagę na to, jak one rozumieją śmierć na różnych etapach swojego rozwoju. Świadomość tego, jak dziecko w danym wieku definiuje śmierć, jest niezbędna do podjęcia skutecznej interwencji i wsparcia dziecka w tym trudnym dla niego czasie. Warto podkreślić, że najważniejsze jest, aby być przy dziecku w żałobie, dawać mu przestrzeń do wyrażania jego emocji i stwarzać warunki do rozmowy o śmierci w obliczu straty bliskiej osoby.
Jak dziecko rozumie śmierć bliskiej osoby?
Odwołując się do literatury, przytoczę rozumienie śmierci na różnych etapach życia wg W. Badury-Madej. Dzieci do 3 r.ż. nie rozumieją pojęcia śmierci, negatywne emocje i przykre doznania wynikają u nich z nieobecności opiekuna lub reakcji emocjonalnych otoczenia (np. dziecko płacze, bo mama płacze po śmierci jego ojca). Dzieci w wieku 3-5 lat nie mają świadomości realności i nieodwracalności śmierci. W ich rozumieniu śmierć jest tymczasowa (np. zadają pytanie „kiedy babcia wstanie?”) i spowodowana jest przez magiczne siły. Próby wyjaśniania im, czym jest śmierć, mogą wywołać u nich reakcje lękowe czy trudności ze snem.
W okresie 6-8 lat dzieci zaczynają personifikować śmierć, wyrażają zainteresowanie ciałem zmarłego, mogą pytać o to, co się stanie ze zmarłym, jaka będzie jego przyszłość. Zaczynają rozumieć, że śmierć jest nieodwracalna, ale często myślą, że umierają tylko osoby stare albo że umiera się za karę. W rozmowie z nimi należy unikać metafor, gdyż wszystko rozumieją dosłownie. Dzieci w wieku 9-12 lat rozumieją już naturę śmierci i wiedzą, że wszystko, co żyje, kiedyś umrze, zdają sobie sprawę z nieodwracalności śmierci i wiedzą, że zmarły nie ożyje. Rozumieją przyczyny śmierci, ale nie operują jeszcze pojęciem duszy.
Nastolatkowie wiedzą, że śmierć jest ostateczna i nieodwracalna i że dotyczy także ich samych. Eksplorują religijne i filozoficzne wyjaśnienia życia po śmierci. O śmierci należy rozmawiać. To, że o niej nie mówimy, nie znaczy, że nie istnieje. Po śmierci bliskiej dziecku osoby (dotyczy to dzieci starszych) warto porozmawiać o lęku przed śmiercią, który jest u wielu, także dorosłych. Nie bez znaczenia jest religijny wymiar śmierci, do którego także warto się odnieść.
Dziecko w żałobie – reakcje
Żałoba u dzieci powoduje podobne reakcje, jak u dorosłych. Jest to kryzys, na który każdy reaguje w odmienny, specyficzny dla siebie sposób. Może pojawiać się płacz, zaprzeczanie, złość, odrętwienie, trudności ze snem, zaburzenia apetytu, zachowania agresywne. Dziecko w obliczu śmierci rodzica lub innej bliskiej osoby może mieć wrażenie, że widzi lub słyszy osobę zmarłą. U dzieci charakterystyczne jest to, że w obliczu straty bliskiej osoby, szczególnie rodzica, pojawiają się zachowania regresywne np. moczenie nocne, ssanie kciuka. Może pojawić się jąkanie, lęki nocne, lęk separacyjny – szczególnie u dziecka w obliczu śmierci rodzica. W pierwszych chwilach żałoby szczególne znaczenie ma dla dziecka obecność osób znajomych, bliskich. To oni stanowią dla niego największe wsparcie i zapewniają poczucie bezpieczeństwa. Osoby obce powinny w tym czasie być angażowane w szczególnych przypadkach. W tak silnych emocjach trudno będzie dziecku skorzystać z fachowej pomocy, na nią przyjdzie czas, gdy emocje dziecka w żałobie nieco wyciszą się.
Jak rozmawiać z dzieckiem o śmierci?
Dorośli często nie rozmawiają z dziećmi o śmierci, gdyż uważają, że nie są one przygotowane do tak trudnych tematów. W rzeczywistości takie działanie służy dorosłemu, a nie dziecku. Dorosły odczuwa ulgę, unikając rozmowy na trudny temat, a dziecko zostaje pozbawione informacji i wsparcia. Wówczas czuje się osamotnione, zwiększa się jego niepokój, a także ryzyko fantazjowania i zniekształcania faktów.
Z dzieckiem należy rozmawiać na każdy temat, ale dostosowywać komunikaty do jego poziomu umysłowego. Nie obawiaj się swoich wątpliwości – są one częścią ludzkiego życia, dzięki temu stajesz się dla dziecka bardziej autentyczny, a to wzbudza w nim ufność do ciebie. W przypadku żałoby po stracie bliskiej osoby ważne jest, aby dać dziecku przestrzeń do swobodnego wyrażania emocji. Zachęcić do spokojnej i szczerej rozmowy, ale nie pytać za dużo, lecz umożliwić mu swobodne wypowiadanie się. Ma to szczególne znaczenie w pierwszych chwilach, aby dorosły dowiedział się, jak dziecko rozumie śmierć, jakie ma obawy czy wątpliwości. Dzięki temu łatwiej mu będzie zadbać o potrzeby dziecka.
Ważne jest, aby zapewnić dziecko w żałobie, że to, co czuje w żałobie, jest normalne, że ma prawo do swoich emocji, nawet tych skrajnych. Jeśli dorosły okazuje własne uczucia w obliczu żałoby, to dziecku będzie łatwiej zaakceptować własne. Dziecko w żałobie często wierzy, że ponosi odpowiedzialność za śmierć bliskiej osoby – jeśli zauważysz u dziecka poczucie winy, zareaguj. Przekaż mu, adekwatnie do jego wieku, rzetelne informacje na temat przyczyn śmierci bliskiej osoby.
Żałoba u dzieci – ile trwa?
Podobnie jak w przypadku dorosłych nie da się ustalić sztywnych ram, ile powinna trwać żałoba dzieci i młodzieży. Jest to kwestia bardzo indywidualna. Z pewnością pierwszych kilka miesięcy jest najtrudniejszych. Pierwszy rok po stracie bliskiej osoby ma duże znaczenie, gdyż w nowych warunkach przeżywamy urodziny, święta czy inne ważne momenty dotychczas przeżywane z osobą zmarłą. Ważne jest, aby wspominać dobre chwile spędzone z osobą zmarłą, a unikać koncentracji na bólu, cierpieniu czy zmianach spowodowanych np. chorobą poprzedzającą śmierć.
Warto być blisko dziecka, obserwować go, jeśli cokolwiek Cię zaniepokoi, skontaktuj się z psychologiem dziecięcym. Pamiętaj, że rodzeństwo może w różny sposób reagować na śmierć bliskiej osoby. Dlatego ważne jest, aby rozmawiać z dziećmi, że każde z nich w tym trudnym okresie może radzić sobie w odmienny sposób i to, że jedno z nich nie płacze, nie oznacza, że zmarły rodzic nie był dla niego ważną osobą.
Jak pomóc dziecku przejść żałobę?
Najważniejsze dla dziecka w żałobie jest to, aby przy nim być, towarzyszyć mu, akceptować i podążać za jego potrzebami. Zapewnij go, że w każdej chwili może z Tobą porozmawiać o stracie bliskiej osoby, ale nie zmuszaj go do rozmowy. Unikaj abstrakcyjnych pojęć, mów o śmierci prawdę, ale bez drastycznych szczegółów. Zapewnij dziecko, że pomimo doznanej straty, jego warunki życia np. mieszkanie, się nie zmienią. Jeśli wiesz, że nastąpią zmiany, to powiedz o nich dziecku, ale pamiętaj, że im mniej zmian, tym lepiej.
Smutek, rozpacz czy tęsknota w obliczu śmierci bliskiej osoby są nieodłącznymi emocjami, pozwól dziecku w żałobie konfrontować się z nimi. Jednocześnie, jeśli jako rodzic sam sobie z nimi nie radzisz, poszukaj wsparcia u specjalisty, nie obciążaj dziecka swoimi trudnościami w radzeniu sobie z żałobą. Włącz dziecko w rytuał pogrzebowy – możliwość symbolicznego pożegnania się ze zmarłym pozwala domknąć pewien etap, a to jest niezbędne do przejścia całego procesu żałoby. Młodsze dzieci często chcą dać zmarłemu coś od siebie np. rysunek – to dla nich również symboliczna forma pożegnania. Wspieraj emocjonalnie dziecko, szczególnie zadbaj o nie wieczorem. Powtarzaj dziecku, że go kochasz, że poradzicie sobie w tej trudnej sytuacji.
Terapia dziecka w żałobie
Terapia dziecka w żałobie ukierunkowana jest na pracę nad emocjami związanymi ze stratą bliskiej osoby. Co powinno zaniepokoić rodzica/opiekuna w zachowaniu dziecka? Z pewnością warto zwrócić uwagę na to, jak dziecko reaguje na wspomnienia o zmarłym. Jeśli za każdym razem - pomimo upływu czasu - prezentuje ono silne emocje, nosi przy sobie rzeczy tej osoby, naśladuje ją lub deklaruje, że chciałoby do niej dołączyć, powinien to być dla nas sygnał alarmowy. Niepokojąca jest także trwała zmiana dotychczasowego zachowania dziecka, np. dziecko towarzyskie unika kontaktów z rówieśnikami, dziecko zdolne opuściło się w nauce, dziecko zrezygnowało z dotychczasowych pasji albo utrzymują się zachowania regresywne, trudności ze snem, spadek wagi ciała. W obliczu kumulacji emocji mogą pojawić się zachowania autoagresywne np. samookaleczenia.
Reakcje dziecka na radzenie sobie ze stratą bliskiej osoby są indywidualne. Jeśli cokolwiek niepokoi Cię w zachowaniu dziecka, skontaktuj się z psychologiem. Pamiętaj, aby pierwsza wizyta odbyła się bez obecności dziecka, aby nie narażać go na dodatkowy stres. Psycholog powinien najpierw porozmawiać z rodzicem/opiekunem dziecka w żałobie, aby mógł indywidualnie dopasować formę pomocy do możliwości i potrzeb dziecka.
Zapraszamy na profil autora na avigon.pl mgr Monika Sroka-Ossowska
