O wychowywaniu mówimy zazwyczaj w kontekście rodzicielstwa, ale pamiętajmy, że ma ono szerszy zasięg np. szkoła. Bycie rodzicem jest piękną, ale i trudną rolą życiową. Niejednokrotnie rodzicielstwo wiąże się z trudnościami, w tym wychowawczymi. Jak im zapobiegać? Jak sobie z nimi radzić? Czy traktować je jako swoją porażkę?
Metody wychowawcze – co jest skuteczne?
O skutecznych metodach wychowawczych mówi się wiele, jednak żadna metoda wychowawcza nie jest tak skuteczna, jak dobry przykład rodzica. Dzieci uczą się najwięcej przez obserwację i naśladowanie. Żadne komendy, zasady i wytyczne nie są w stanie przebić tego, co jest dla dziecka dostępne od momentu narodzin, czyli obraz rodzica i interakcje z nim. Rodzic jest, a przynajmniej powinien być, szczególnie do okresu dorastania, autorytetem dla dziecka. To, co on robi, dziecko odbiera jako prawidłowe, czy wręcz pożądane.
Spójność komunikatów w tym, co rodzic sam robi i mówi, jest niezbędna do prawidłowego rozwoju emocjonalno-społecznego dziecka. Dla przykładu, jeśli rodzic mówi, że nie wolno palić papierosów, bo są szkodliwe, a sam to robi, to jak dziecko ma to rozumieć? Brak spójności w tym komunikacie powoduje, że dziecko niejako wybiera sobie, która jego część jest prawdziwa, a biorąc pod uwagę poziom rozwoju intelektualnego dziecka, uwzględnia to, co jest dla niego bardziej konkretne i dostępne poznawczo, a więc zachowanie rodzica – czyli palenie papierosów jest jednak ok, bo tata to robi. W budowaniu autorytetu rodzica, a tym samym zapobieganiu problemom wychowawczym, ważne jest to, aby rodzic umiał przyznać się do swoich słabości czy błędów, a także umiał przepraszać za swoje niewłaściwe zachowanie np. krzyk. Wówczas taki dorosły staje się bardziej dostępny i realny dla dziecka.
Oczywiście w procesie wychowawczym ważna jest konsekwencja. Szczegółowe informacje o roli konsekwencji i kar w procesie wychowawczym znajdziecie Państwo w moim artykule: Kara a konsekwencje. O ich roli w procesie wychowawczym - zachęcam do lektury. Wśród metod wychowawczych konsekwencje są najskuteczniejsze, bo są przewidywalne, a tym samym dają dziecku poczucie bezpieczeństwa. Jednocześnie pozostawiają dziecku decyzyjność i uczą odpowiedzialności, a to jest niezwykle ważne do prawidłowego kształtowania się poczucia własnej wartości i sprawstwa.
Warto stosować także nagrody, jednak powinny być one stosowane adekwatnie do osiągnięć i niezbyt często, aby nie stały się dla dziecka rutyną i nie kształtowały w nim postawy roszczeniowej. 30 kwietnia obchodzimy Światowy Dzień Sprzeciwu wobec Bicia Dzieci – pamiętajmy, że kary fizyczne są niezgodne z prawem i zostawiają ogromne negatywne ślady w psychice dziecka. Stosowanie kar fizycznych jest oznaką słabości rodzica, który nie potrafi poradzić sobie z emocjami, jakie wywołują u niego określone zachowania dziecka.
Problemy wychowawcze – przyczyny
Przyczyn problemów wychowawczych jest wiele. Najczęściej należy upatrywać ich w zaburzonym systemie rodzinnym, a nie bezpośrednio w osobie dziecka. Dziecko, nie radząc sobie z doświadczanymi trudnościami, często odreagowuje je w sposób nieakceptowany społecznie. Konflikty pomiędzy rodzicami, rozwód, rodzina niepełna, rodzina patchworkowa, przewlekła choroba w rodzinie, słabe kompetencje rodzicielskie, rozbieżności w postępowaniu rodzicielskim, trudna sytuacja finansowa, brak wsparcia społecznego, nieadekwatne wymagania wobec dziecka, słabe więzi rodzinne, uzależnienia, konflikty z prawem są najczęściej wymienianymi przyczynami problemów wychowawczych. Pamiętajmy jednak, aby sytuację każdego dziecka rozpatrywać indywidualnie.
Problemy wychowawcze z nastolatkami
Okres dorastania z natury jest burzliwy i trudny tak dla nastolatka, jak i jego rodziców. Świadomość, z czym mierzy się nastolatek, często zapobiega bądź minimalizuje ryzyko wystąpienia problemów wychowawczych, a także pomaga je szybciej i skuteczniej rozwiązać. Zachęcam do zapoznania się z moim artykułem, który z szerszej perspektywy pokazuje okres dojrzewania i trudności, z jakimi mierzy się współczesny nastolatek: Trudności okresu dorastania – z czym mierzy się współczesny nastolatek?
Problemy wychowawcze z nastolatkami związane są głównie z podważaniem autorytetu rodziców czy innych dorosłych, eksperymentowaniem i poszukiwaniem własnej tożsamości, konfliktem wartości i norm. Sytuacja szkolna czy rówieśnicza, szczególnie brak akceptacji grupy, która dla nastolatka ma największe znaczenie, także bywają przyczyną problemów. Ważne jest, aby słuchać nastolatka, być uważnym, dawać mu przestrzeń, a jednocześnie wyznaczać pewne granice – jeśli w taki sposób postępowaliśmy na wcześniejszym etapie życia, jest dużo mniejsze ryzyko pojawienia się problemów. Warto też zwracać uwagę i różnicować, co jest normą w okresie dojrzewania, a co powinno nas niepokoić. Czasem rodzice mają trudności we właściwym rozpoznaniu tego i wyolbrzymiają bądź ignorują pewne symptomy, dlatego warto skorzystać z konsultacji z psychologiem.
Problemy wychowawcze – jak im zapobiegać?
Trudności wychowawcze są nieuniknioną częścią życia i procesu wychowania dziecka. Warto jednak pamiętać, że są pewne aspekty w zachowaniu rodziców i ich relacji z dziećmi, które minimalizują ryzyko wystąpienia problemów wychowawczych, szczególnie tych na głębszym poziomie. Chodzi tutaj przede wszystkim o jakość budowanej relacji z dzieckiem, już od momentu narodzin aż do dorosłości.
Co zatem powinien robić rodzic? Oto kilka pomocnych zasad wychowania:
- Poświęcać dziecku czas i okazywać mu miłość i ciepło tak często, jak to możliwe (bez obaw, że będzie rozpieszczone).
- Być przy dziecku wtedy, gdy przeżywa ono silne emocje, z którymi nie potrafi sobie poradzić, dawać mu przestrzeń do wyrażania tych emocji, akceptować jego emocje, ewentualnie korygować sposób ich wyrażania.
- Chwalić dziecko – te pozytywne wzmocnienia sprawiają, że dziecko chętnie powtarza dane zachowanie.
- Ustalać jasne i proste zasady i granice oraz być konsekwentnym w ich egzekwowaniu. To da dziecku poczucie bezpieczeństwa i przewidywalności niezbędne do zrównoważonego rozwoju psychospołecznego.
- Dawać dziecku przykład swoim zachowaniem. Dzieci uczą się przede wszystkim przez obserwację i naśladownictwo. Żadna metoda nie jest tak dobra i skuteczna jak dobry przykład osób znaczących.
- Doceniać wysiłki dziecka, zauważać każdą pozytywną zmianę w jego zachowaniu. Tym samym wzmacnia się motywację dziecka do dalszej pracy.
- Tłumaczyć dziecku spokojnym tonem, dlaczego nie akceptuje konkretnego zachowania dziecka.
- Mówić o własnych uczuciach w momencie, gdy nie aprobuje danego zachowania dziecka. Wówczas dziecko będzie wiedziało, dlaczego nie chcesz, aby takie zachowanie się powtarzało.
- Używać humoru, aby opanować trudne emocje. Śmiech to najlepszy sposób na rozładowanie napięcia.
- Pozwalać dziecku na doświadczanie konsekwencji własnego zachowania. Jednocześnie zachęcać dziecko do wspólnego podejmowania decyzji, dokonywania własnych wyborów.
Problemy wychowawcze – gdzie szukać pomocy?
W przypadku dzieci i młodzieży holistyczne działania pomocowe i współpraca z różnymi osobami mają szczególne znaczenie. Ważne jest, aby oboje rodzice byli zaangażowani w opiekę i pomoc dziecku. Dużą rolę odgrywa szkoła. Szczególnie w przypadku pojawienia się trudności wychowawczych istotne znaczenie ma współpraca z wychowawcą, pedagogiem czy psychologiem szkolnym. Pomocy warto szukać także w rejonowych poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Specjalistyczną pomoc dla dziecka i rodziców w obliczu trudności wychowawczych można także uzyskać na portalu Avigon.pl. Dostępność wykwalifikowanych specjalistów z pewnością jest ważnym elementem pomocowym.
Najważniejsze jest jednak dostrzeżenie problemu i szybka reakcja. Pamiętajmy, że w przypadku wystąpienia trudności wychowawczych niezbędna jest praca nie tylko z dzieckiem/nastolatkiem, ale także z rodzicami, a czasami także rodzeństwem czy innymi osobami znaczącymi, bo w tym przypadku „choruje cały system rodzinny”. Im mniejsze dziecko, tym większe znaczenie ma praca psychoedukacyjna (w tym warsztaty wychowawcze), czy psychoterapeutyczna z rodzicami.
Zapraszamy na profil autora na avigon.pl - wejdź i umów wizytę u mgr Monika Sroka-Ossowska
