Rodzina jest pierwszym i podstawowym środowiskiem życia człowieka. Jeśli dziecko w swojej rodzinie ma zabezpieczone podstawowe potrzeby, zarówno fizjologiczne, jak i psychologiczne (w tym bezwarunkowej miłości, akceptacji, bliskości, szacunku), to jego rozwój intelektualny i emocjonalno-społeczny przebiega bardziej harmonijnie i prawidłowo, niż u dzieci, które doświadczają deprywacji tych potrzeb. Na skutek nieprawidłowego funkcjonowania rodziny biologicznej dzieci często trafiają do zinstytucjonalizowanej pieczy zastępczej (dom dziecka), rodziny zastępczej czy do adopcji.
Rodzina zastępcza – co to jest?
Rodzina zastępcza, obok rodzinnego domu dziecka, jest formą rodzinnej pieczy zastępczej. Traktowana jest jako tymczasowa forma opieki nad dzieckiem. Wśród rodzin zastępczych wyróżniamy: rodziny spokrewnione, rodziny niezawodowe i rodziny zawodowe, w tym pogotowie rodzinne oraz specjalistyczne: dla małoletnich matek, dla dzieci niepełnosprawnych oraz dla nieletnich.
Rodzina zastępcza zapewnia pieczę i wychowanie dziecku pozbawionemu całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej, a także dziecku niedostosowanemu społecznie. W rodzinach zastępczych umieszcza się dzieci, których rodzice zostali trwale lub tymczasowo pozbawieni praw rodzicielskich, lub gdy władza została im ograniczona. Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądu i po uzyskaniu zgody rodziców zastępczych. W wypełnianiu swoich funkcji rodzina zastępcza kieruje się dobrem przyjętego dziecka i poszanowaniem jego praw. Tę formę opieki pod względem prawnym reguluje przede wszystkim Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (tekst jedn. Dz. U. z 2020 r., poz. 821). Wiele informacji na ten temat można także uzyskać w Powiatowych Centrach Pomocy Rodzinie, Miejskich czy Gminnych Ośrodkach Pomocy Rodzinie.
Rodzaje rodzin zastępczych
Rodzina zastępcza spokrewniona
Funkcję tę pełnią osoby najbliższe dziecku tj. dziadkowie, pełnoletnie rodzeństwo. W przypadku nieprawidłowości funkcjonowania rodziców biologicznych na początku rozpatruje się formę rodziny zastępczej spokrewnionej – o ile daje ona gwarancję dbania o prawidłowy rozwój dziecka.
Rodzina zastępcza zawodowa i niezawodowa – porównanie
Rodzinę zastępczą niezawodową tworzą dla dziecka dalsi krewni np. ciocia lub wujek, lub osoby niespokrewnione. Przez pojęcie „niezawodowa” należy tutaj rozumieć, że żaden z rodziców nie rezygnuje z własnej pracy, więc nie pobiera wynagrodzenia za bycie rodziną zastępczą, ale otrzymuje wsparcie dla rodziny. Rodziny niezawodowe mogą przyjąć pod swoją opiekę maksymalnie trójkę dzieci.
O rodzinie zastępczej zawodowej mówimy wówczas, gdy jeden z rodziców decyduje się zrezygnować z pracy, by poświęcić swój czas na wychowywanie dzieci. Rodzicielstwo zastępcze staje się wówczas zawodem, więc oprócz wsparcia rodzina otrzymuje także wynagrodzenie. Rodzina zawodowa przyjmuje dwoje lub troje dzieci, ewentualnie czworo, jeśli są one rodzeństwem. Wyróżniamy:
- rodzinę zastępczą zawodową specjalistyczną: powstaje, gdy jeden z rodziców decyduje się zrezygnować z pracy, by poświęcić swój czas na wychowanie dzieci z niepełnosprawnościami fizycznymi, intelektualnymi lub podejmuje się opieki nad małoletnimi matkami z dziećmi. Zwykle rodzina specjalistyczna wychowuje jedno lub dwoje dzieci.
- pogotowie rodzinne: dzieci przebywają tutaj do kilku miesięcy, niekiedy ich pobyt może się wydłużyć do czasu uregulowania ich sytuacji prawnej. Do pogotowia rodzinnego trafiają zwykle dzieci z interwencji z rodzinnego domu dziecka lub są przywożone bezpośrednio z porodówek. Pogotowie rodzinne pomaga dziecku w kryzysowej sytuacji związanej z rozłąką z rodzicami oraz stara się zdiagnozować dziecko u specjalistów. Pracownicy MOPS-u szukają dla niego w tym czasie rodziny adopcyjnej, zastępczej lub rodzinnego domu dziecka, albo podejmują działania, aby dziecko wróciło do rodziny biologicznej.
Rodzina zastępcza w Polsce – jak zostać rodziną zastępczą?
Aby zostać rodziną zastępczą w Polsce trzeba spełniać szereg wymogów formalnych. Pełnienie funkcji rodziny zastępczej może być powierzone małżonkom lub osobie niepozostającej w związku małżeńskim, jeżeli osoby te spełniają następujące warunki:
- dają rękojmię należytego wykonywania zadań rodziny zastępczej,
- mają stałe miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
- korzystają z pełni praw cywilnych i obywatelskich,
- nie są lub nie były pozbawione władzy rodzicielskiej, nie są ograniczeni we władzy rodzicielskiej ani też władza rodzicielska nie została im zawieszona,
- wywiązują się z obowiązku łożenia na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby, gdy ciąży na nich taki obowiązek z mocy prawa lub orzeczenia sądu,
- nie są chore na chorobę uniemożliwiającą właściwą opiekę nad dzieckiem, co zostało stwierdzone zaświadczeniem lekarskim,
- mają odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe źródło utrzymania,
- uzyskały pozytywną opinię ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na miejsce zamieszkania.
Powyższe warunki wymagane są zarówno w odniesieniu do kandydatów spokrewnionych z dzieckiem, jak i z nim niespokrewnionych. Kandydaci do pełnienia funkcji rodziny zastępczej niespokrewnionej z dzieckiem muszą obowiązkowo uczestniczyć w szkoleniu organizowanym przez Ośrodek Adopcyjno – Opiekuńczy, natomiast nie jest to warunek konieczny dla rodzin spokrewnionych, które mogą – jeśli jest taka konieczność – brać udział w szkoleniu, gdy dziecko zostało już umieszczone u nich w rodzinie.
Po zgromadzeniu niezbędnych dokumentów, na wniosek Ośrodka Adopcyjno – Opiekuńczego, pracownik socjalny Ośrodka Pomocy Społecznej przeprowadza w miejscu zamieszkania kandydatów wywiad środowiskowy. Jeśli warunki formalne zostały spełnione, kandydaci skierowani zostają na szkolenie grupowe. Jednocześnie przeprowadzane są z nimi rozmowy z pedagogiem i psychologiem lub badania psychologiczne. Po rozpatrzeniu sprawy na posiedzeniu jawnym (z udziałem wnioskodawcy i uczestników), Sąd wydaje postanowienie o ustanowieniu rodziny zastępczej w osobach wnioskodawców oraz o umieszczeniu w niej dziecka. Ustanowiona przez Sąd rodzina zastępcza – na własny wniosek – może ubiegać się o pomoc pieniężną.
Kiedy rodzina zastępcza kończy opiekę nad dzieckiem?
Zakończenie opieki nad dzieckiem przez rodzinę zastępczą ma miejsce w kilku ściśle określonych przypadkach m.in.:
- gdy sytuacja w rodzinie biologicznej dziecka ulegnie poprawie na tyle, że będzie ono mogło wrócić pod opiekę rodziców,
- gdy trafi do adopcji,
- gdy osiągnie pełnoletniość (usamodzielni się).
Rodzina zastępcza a adopcja
Dziecko w rodzinie zastępczej przebywa tymczasowo na skutek kryzysowej sytuacji, w jakiej znalazła się jego rodzina biologiczna. Osoby, które decydują się adoptować, czyli przysposobić dziecko, podejmują decyzję na całe życie. Adopcja daje im takie same prawa i obowiązki jak rodzicom biologicznym. Nie otrzymują oni wsparcia finansowego na dziecko, jakie przysługuje rodzicom zastępczym oraz nie podlegają kontroli ze strony urzędów.
Rodzina zastępcza – podsumowanie
Podsumowując, warto pamiętać, że rodzina zastępcza jest tymczasową formą opieki (dziecko z rodziny zastępczej może wrócić do swojej rodziny, zostać adoptowane lub usamodzielnić się). Dziecko w opiece zastępczej ma specjalne potrzeby, wymaga dużo uwagi i pozytywnych wzmocnień, cierpliwości i zrozumienia, ponadto dziecko przebywające w rodzinie zastępczej potrzebuje podtrzymywania więzi z rodziną biologiczną.
Zapraszamy na profil autora na avigon.pl - wejdź i umów wizytę u mgr Monika Sroka-Ossowska