Rodzina jest podstawową i zarazem pierwszą grupą społeczną, w której dziecko przebywa. Podstawowymi mechanizmami nauki u dziecka są obserwacja i modelowanie ze strony rodzica. Ważne jest, aby w sposób holistyczny postrzegać proces kształtowania psychiki dziecka, w tym samooceny. Jest to szczególnie istotne, gdy u dziecka stwierdzono zaburzenie neuroatypowe np. ADHD.
Samoocena dziecka z ADHD
Dzieci z tego rodzaju zaburzeniem, bardziej niż dzieci bez zaburzeń, wymagają akceptacji, uważności, jasnego systemu wymagań i oczekiwań, a także wzmocnień pozytywnych. Dostępne badania wskazują bowiem, że u dzieci z ADHD obserwuje się często obniżoną samoocenę, a także współwystępowanie różnego rodzaju zaburzeń emocjonalnych (w tym lękowych, depresyjnych), zaburzeń opozycyjno-buntowniczych, zaburzeń zachowania, a także zwiększone ryzyko sięgania po używki.
Drugim istotnym miejscem, w którym dziecko spędza wiele godzin, jest szkoła. Dlatego duże znaczenie ma edukacja nauczycieli w temacie ADHD, jak również ich bieżąca współpraca z rodzicami.
Środowisko dziecka z ADHD powinno być: ustrukturyzowane, spójne (dom, szkoła), pozytywne.
Interdyscyplinarne podejście pozwala uzyskiwać najlepsze efekty. Dotyczy ono także specjalistycznych oddziaływań, które mogą obejmować następujące formy: farmakoterapia, psychoedukacja, terapia indywidualna dziecka (terapia poznawczo-behawioralna: motywacja, samoocena, obniżony nastrój), terapia grupowa, trening zastępowania agresji, trening uważności, trening umiejętności społecznych, terapia rodzinna, warsztaty umiejętności rodzicielskich. Warto zaznaczyć, że ADHD pociąga za sobą ogólną niedojrzałość rozwojową. Trudno osiągnąć pewne efekty (w terapii poznawczej). Dzieci i adolescenci z ADHD pod względem werbalnym i emocjonalnym nadal funkcjonują na wcześniejszym poziomie rozwoju, niż wskazywałby ich wiek kalendarzowy.
Obserwowane u dzieci z ADHD problemy z samoregulacją emocji takie jak: drażliwość, labilność, gniew, intensywność uczuć i emocji, trudność z rozpoznawaniem uczuć innych ludzi, trudność w dostosowaniu stanu emocjonalnego do sytuacji oraz ograniczona zdolność do samodzielnego uspokojenia się powodują problemy w relacjach społecznych. Powstające często w ich wyniku poczucie odrzucenia skutecznie obniża samoocenę.
Uwzględniając powyższe, celem terapii jest ułatwienie funkcjonowania, zapobieganie dołączenia się powikłań, a nie wyeliminowanie objawów w zupełności. W miarę uzyskiwania poprawy w zakresie zachowania, osiągnięć szkolnych lub relacji interpersonalnych systemy nagród, stosowane w przypadku dzieci z ADHD, muszą zostać „odchudzone”. Ma to służyć rozwijaniu samowzmacniania i samokierowania.
Wzmacnianie samooceny dziecka z ADHD — Akceptacja dziecka!
Niezbędna jest akceptacja dziecka i świadomość objawów wynikających z zaburzenia, a nie złej woli, niechęci czy złości dziecka. By widzieć dziecko, a nie tylko objawy czy problemy. Thomas Gordon podkreśla, że akceptacja oznacza spokojne obserwowanie dziecka, dostrzeganie pozytywów, chwalenie go, a nie pouczanie. Rodzic okazuje dziecku akceptację przez niewtrącanie się w jego działalność.
Niezbędnik opiekuna dziecka z ADHD
Ustal konkretne zasady, powtarzaj je, stosuj proste polecenia, bądź zawsze stanowczy i konsekwentny, zadbaj o stały rytm dnia i rutynę. Planuj z dzieckiem jego czas. Pomagaj dyskretnie. Chroń dziecko przed napływem zbędnych bodźców i nagłych sytuacji. Chwal, chwal i jeszcze raz chwal – wysiłek i efekty!
Z pewnością dziecku z ADHD trzeba poświęcić więcej czasu, a opiekun powinien wypracować w sobie cierpliwość i umiejętność radzenia sobie z własną złością, bo złość rodzica skutecznie obniża poczucie własnej wartości dziecka. Pamiętaj, że czasem warto pewne zachowania ignorować – te, które nie są nadmiernie negatywne ("okulary na ADHD"). Twój spokój udzieli się dziecku.
Rodzicu – bądź najwierniejszym i pozytywnie nastawionym do osiągnięć dziecka kibicem. Wg badań Russela Barkleya dorosłe osoby z ADHD, które osiągnęły sukces, jako jeden z najważniejszych czynników uznały wsparcie Ważnego Dorosłego (zwykle Rodzica), który przez lata ich dopingował i wierzył w ich możliwości.
Poczucie bezpieczeństwa jest niezbędne, aby mówić o pozytywnej samoocenie. Do jego wykształcenia kluczowa jest „zdrowa” relacja.
Relacja taka powinna opierać się na następujących aspektach: refleksyjność, empatia, lojalność, akceptacja, czas, jakość, atmosfera. Mów dziecku, że go kochasz, przytulaj go, zostaw mu na biurku karteczkę z napisem „Cieszę się, że jesteś”. Nawiązuj z dzieckiem kontakt wzrokowy. Dzięki temu będzie czuło się ważne. Warto podkreślić, że zarówno dystans emocjonalny rodzica, ignorowanie potrzeb dziecka, jak i jego nadopiekuńczość negatywnie rzutują na poczucie własnej wartości dziecka. Pamiętaj: „zasada złotego środka”!
Ważna, szczególnie bezpośrednio po uzyskaniu diagnozy, jest psychoedukacja – zarówno dziecka, rodziców (także rodzeństwa), jak i nauczycieli, czasem także grupy rówieśniczej. Świadomość specyfiki zaburzenia pomaga lepiej rozumieć funkcjonowanie dziecka, przyczyny jego zachowania, a także adekwatniej dobrać oddziaływania np. sposób wydawania poleceń, planowania, organizacji zajęć grupowych, jakość i poziom trudności stawianych dziecku zadań. Te ostatnie są szczególnie ważne w przypadku dzieci z ADHD. One często nie kończą swoich zadań, a brak wyniku sprawia, że nie rozwija się w nich wewnętrzne poczucie sprawstwa, które jest niezbędne do budowania pozytywnej samooceny. Dlatego cierpliwie należy wskazywać dziecku wiele razy, jak może coś zrobić, dyskretnie mu pomóc, aby mogło doprowadzić rozpoczętą czynność do końca. Pamiętaj o pozytywnych komunikatach: mów dziecku, co ma zrobić w danym momencie, unikaj natomiast zakazów (np. Nie rób tego).
Po co dziecku dobrze rozwinięte poczucie własnej wartości?
Samoocena to postawa wobec siebie, własna opinia na swój temat. Może być pozytywna lub negatywna; adekwatna lub nieadekwatna. Z samooceną nieodzownie wiąże się poczucie własnej wartości. Wg I. Filliozat na poczucie własnej wartości nawzajem nakładają się cztery elementy: poczucie bezpieczeństwa, zaufanie do siebie, wiara we własne siły, pewność w relacjach społecznych. Warto podkreślić, że dziecko może dobrze czuć się np. w sytuacjach społecznych, a zupełnie nie radzić sobie (emocjonalnie) z wykonywaniem zadań przy tablicy. Okazuj mu swoją miłość, pozwól dokonywać wyborów, popełniać błędy i pomagaj mu wyciągać z nich wnioski. Pomóż mu znaleźć grupę, w której się będzie dobrze czuło (najlepiej o podobnych zainteresowaniach).
Dziecko z dobrze rozwiniętym poczuciem wartości:
- Lepiej radzi sobie z agresją,
- Lepiej radzi sobie w grupie rówieśniczej,
- Lepiej radzi sobie ze zmianami/zdarzeniami losowymi,
- Lepiej radzi sobie z trudnościami, których doświadcza,
- Rzadziej pada ofiarą prześladowania,
- Nie prześladuje innych,
- Jest mniej podatne na uzależnienia,
- Chętniej podejmuje się nowych wyzwań,
- Chroni przed wystąpieniem depresji, samookaleczeń, zaburzeń odżywiania.
Wzmacniane samooceny dziecka z ADHD
Aby wzmacniać w dziecku poczucie własnej skuteczności, które jest niezbędne do kształtowania pozytywnej samooceny, stawiaj dziecku realne cele. Niepowodzenia skutecznie obniżają samoocenę, dlatego należy ich unikać. Lepiej mniej zadań i mniej ambitnych, ale takich, które dziecko ukończy i będzie mogło cieszyć się sukcesem. Planuj z dzieckiem cele i etapy jego realizacji. Proś, by dziecko powtórzyło, co ma zrobić. Cel działania musi być niezbyt odległy, zwiększa to szansę jego osiągnięcia i dziecko szybciej otrzymuje gratyfikację. Stopniuj trudności na miarę możliwości dziecka, by nie doprowadzić do niepowodzenia. Pamiętaj także, by nie wykonywać za dziecko jego zadań/obowiązków. Gdy zaobserwujesz, że jest mu trudno, zapytaj, z czym nie może sobie poradzić, zastanów się, jakie mogą być tego przyczyny (może za dużo bodźców, przemęczenie, zbyt trudne?) i dyskretnie mu pomóż, wskazując kierunek działania. Towarzysz mu, ale nie wyręczaj. Dasz dziecku poczucie, że robi coś samodzielnie, ale nie samotnie. Dzięki temu będzie budowało poczucie własnej skuteczności, a nie bezradności. Zaufaj dziecku, że potrafi coś zrobić samo (wiem, że potrafisz to zrobić sam, dlatego Cię nie wyręczam). Przyzwyczajaj stopniowo dziecko do pokonywania trudności (uodporniaj je), a nie chroń przed nimi.
Wyznacz dziecku obowiązki – adekwatne do wieku i możliwości. Ustal zasady ich wykonywania (czas, częstotliwość itp.). Zasady i konsekwencje zmniejszają ryzyko pojawienia się trudności.
Ucz strategii "jedna rzecz na raz". Pamiętaj także, by wzmacniać nie tyle efekt (który na początku może być dziecku trudno osiągnąć, co jest naturalne, szczególnie w przypadku nowych wyzwań), co jego wysiłek, który wkłada, aby go osiągnąć. Nazywaj konkretne działania, które dziecko wykonało, wskazując jednoznacznie, że to ono było wykonawcą (porządek sam się nie zrobił, to dziecko poukładało zabawki na półce i w pokoju jest teraz porządek).
Pochwały i nagrody stanowią tzw. wzmocnienia pozytywne, które w przypadku dzieci z ADHD są szczególnie istotne, bo potrzebują one wzmocnienia obrazu siebie. Motywują dziecko do współpracy z nami. Jak chwalić? Konkretnie opisz zachowanie, które chcesz pochwalić; pochwal natychmiast dostrzeżone pozytywne zachowanie; pochwal postępy; nie wtrącaj do pochwał docinków ani instrukcji, nawet bardzo subtelnych; bądź entuzjastyczny i unikaj rutyny; chwal często (także w obecności innych, dorosłych). Jeśli danego dnia nie masz powodów do pochwalenia dziecka, to stwórz je. Nie bój się, że "przechwalisz" dziecko. Dziecko z ADHD pochwał i "głasków" potrzebuje zdecydowanie więcej niż dziecko bez neuroatypowości. Unikaj krytyki. Podkreślaj i wzmacniaj mocne strony dziecka. Krusz tym samym przekonanie swojego dziecka, że nie spełnia wymagań świata, w którym żyje, w związku z tym jest skazane na odrzucenie.
Im młodsze dziecko, tym warto częściej sięgać po zabawę. Dziecku łatwiej się zmobilizować, gdy pełni rolę detektywa – specjalisty od spraw trudnych. Identyfikując się z nim, czuje się tak samo ważny, kompetentny — co dodaje mu sił do mierzenia się z nowymi wyzwaniami. Pamiętaj także o poczuciu humoru!
Polecane są także wszelkie formy graficzne np. przypominajki o umowie lub zasadzie czy obowiązku – w formie rysunku lub krótkiego tekstu.
W czasie wolnym wybieraj gry i zadania oparte bardziej na współpracy niż rywalizacji.
Wzmacniając poczucie skuteczności u dziecka, warto nauczyć go techniki rozwiązywania problemów, która przebiega w następujących etapach: 1) Na czym polega problem? 2) Jakie mam możliwości? 3) Wybierz jedną. 4) Wykonaj ją. 5) Czy pomogło? Jeśli tak, poklep się po ramieniu, jeśli nie wróć do punktu 3.
Wzmacniane samooceny dziecka z ADHD — podsumowanie
Podsumowując: aby budować pozytywną samoocenę i ułatwiać funkcjonowanie w codzienności dziecka z ADHD niezbędna jest akceptacja, bliskość, adekwatność wymagań, rutyna, cierpliwość, powtarzalność, wielokrotne pochwały i konkretne komunikaty.
