ADHD to skrót od angielskiego attention deficit hyperactivity disorder, tłumaczonego jako zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. W praktyce ADHD to pewnego rodzaju zestaw określonych zachowań, zniekształceń poznawczych, czy dysfunkcji, które rzutują na codzienne życie osoby z tym schorzeniem. Zaburzenie dotyczy aż 11% dzieci i 5-7% dorosłych. Oznacza to, że choć u części osób schodzenie mija, to jednak znacząca większość radzi sobie z jego objawami przez całe życie.
Negatywny stereotyp ADHD. Objawy
O tym, że badania nad ADHD nieustannie są prowadzone świadczy fakt, że dotychczasowy opis objawów tego zaburzenia, wskazany w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 został zmodyfikowany. Obecnie Klasyfikacja ICD-11 zawiera już uszczegółowione objawy zaburzenia. Należą do nich:
- Deficyt uwagi, który pociąga za sobą dezorganizację, niezdolność do skupienia się na zadaniu, gubienie rzeczy na poziomie niezgodnym z oczekiwanym dla wieku i poziomu rozwoju. Można odnieść wrażenie, że osoba z ADHD rzadko kiedy jest naprawdę skupiona.
- Nadpobudliwość psychoruchowa, która cechuje się nadmierną aktywnością, niezdolnością do pozostania w pozycji siedzącej, wierceniem się, wtrącaniem się w czynności innych ludzi i niezdolnością do cierpliwego czekania.
- Impulsywność, która oznacza trudności w kontrolowaniu swoich impulsów, skłonność do podejmowania szybkich decyzji, trudności w opanowaniu emocji i reagowanie przed przemyśleniem tematu. O osobach z ADHD mówi się, że mówią szybciej niż myślą.
Do postawienia diagnozy wymagany jest stały wzorzec (występujący np. przez co najmniej 6 miesięcy) objawów nieuwagi i/lub kombinacja objawów nadpobudliwości i impulsywności wykraczająca poza granice odchyleń oczekiwanych dla wieku i poziomu rozwoju intelektualnego pacjenta.
Nowy opis zaburzeń jest bardziej funkcjonalny, mniej stygmatyzujący i ograniczający. Dodatkowo pozwala lepiej zrozumieć pacjenta i w efekcie zaoferować mu adekwatną pomoc..
Przyczyny ADHD: Czynniki genetyczne i środowiskowe
Zrozumienie przyczyn ADHD jest bardzo ważne, ponieważ pomaga w postawieniu poprawnej diagnozy i leczeniu zaburzenia.
Rozróżnia się dwa rodzaje czynników, które mają wpływ na powstanie ADHD:
- Czynniki genetyczne: badania pokazują, że ADHD częściej występuje w rodzinach. Oznacza to, że jeżeli rodzic cierpi na ADHD, ryzyko u dzieci rośnie.
- Czynniki środowiskowe: ekspozycja na toksyny, jak ołów, może wpływać na ADHD. Stresy prenatalne i niski status społeczno-ekonomiczny również zwiększają ryzyko zaburzenia.
Diagnoza ADHD u dorosłych
Diagnoza ADHD u dorosłych może być bardziej skomplikowana niż u dzieci. Objawy mogą bowiem być subtelniejsze, a niektóre osoby nauczyły się maskować trudności związane z ADHD. ADHD u dzieci bardzo często objawia się poprzez hiperaktywność. Tymczasem u dorosłych ADHD objawia się inaczej, częściej występuje bowiem wewnętrzny niepokój i trudności z emocjami. U dorosłych ADHD może również wywoływać problemy z koncentracją i impulsywność. Często trudno jest im skończyć jedno zadanie, by zacząć inne. Te symptomy mogą być bardzo trudne do zrozumienia i radzenia sobie z nimi. Dlatego diagnoza ADHD u dorosłych wymaga czasu i dokładnej obserwacji.
Kluczowe aspekty procesu diagnozy ADHD u osoby dorosłej obejmują:
-
Wywiad kliniczny
Na tym etapie specjalista (najczęściej jest to psychiatra, psycholog kliniczny lub neurolog) przeprowadza szczegółowy wywiad, aby dowiedzieć się więcej o objawach, historii pacjenta oraz jego funkcjonowaniu w różnych sferach życia (szkoła, praca, relacje społeczne, codzienne obowiązki).
-
Historia objawów
Ważnym kryterium diagnozy jest to, czy objawy ADHD były u pacjenta obecne już w dzieciństwie, chociaż mogły być wtedy mniej zauważalne. Diagnoza ADHD u dorosłych wymaga retrospektywnej oceny, czyli badania przeszłych zachowań, problemów i zaburzeń zachowania.
-
Objawy ADHD u dorosłych
Objawy ADHD u dorosłych mogą różnić się od tych obserwowanych u dzieci. Często obejmują:
- Trudności z koncentracją i uwagą (np. zapominanie o szczegółach, trudność w kończeniu zadań, niezdolność do skupienia się, niedokończone projekty, zapomniane spotkania czy trudności w śledzeniu rozmów).
- Nadpobudliwość i impulsywność (w przypadku osób dorosłych często występuje w bardziej subtelnej formie jak np. uczucie wewnętrznego niepokoju, trudności z siedzeniem w miejscu).
- Problemy organizacyjne (np. trudności z zarządzaniem czasem, odkładanie na później, brak umiejętności planowania, tendencja do unikania zadań wymagających dłuższej koncentracji).
- Impulsywne podejmowanie decyzji (np. szybkie podejmowanie działań bez przemyślenia konsekwencji).
- Zmienność emocjonalna (np. wahania nastroju, drażliwość, szybkie reagowanie emocjonalne, impulsywność).
-
Kwestionariusze i testy
Podczas diagnozy ADHD u dorosłych często stosuje się standaryzowane kwestionariusze i testy psychologiczne. Oceniają one poziom trudności w różnych sferach życia. Przykładowe narzędzia to:
- Kwestionariusz DIVA 2.0 (Diagnostic Interview for ADHD in Adults) – szczegółowy wywiad diagnozujący objawy ADHD u dorosłych.
- Kwestionariusz Connersa – oceniający objawy związane z ADHD.
- ASRS (Adult ADHD Self-Report Scale) – samoocena objawów.
-
Wykluczenie innych zaburzeń
Często zaburzenia lękowe, depresja, zaburzenia nastroju lub inne schorzenia psychiczne mogą mieć objawy podobne do ADHD. Dlatego specjalista przeprowadza również dokładną ocenę innych możliwych przyczyn objawów.
-
Obserwacja i ewaluacja
Dla odpowiedniej diagnozy w niektórych przypadkach może być konieczna dłuższa obserwacja zachowania pacjenta w codziennym życiu. Konieczne może być również zasięgnięcie opinii osób bliskich (np. rodziny, współpracowników).
-
Co po diagnozie?
- Leczenie: u dorosłych ADHD najczęściej leczy się poprzez kombinację terapii behawioralnej, edukacyjnej i farmakoterapii (np. leki stymulujące jak metylofenidat, atomoksetyna, które pozwalają zwiększyć koncentrację i zmniejszyć impulsywność). Należy pamiętać, że farmakologia powinna być zawsze stosowana pod nadzorem lekarza psychiatry.
- Wsparcie w codziennym życiu: Zarządzanie czasem, organizacja, techniki radzenia sobie z impulsywnością i niepokojem. Coaching ADHD pomaga w rozwijaniu umiejętności zarządzania życiem codziennym.
Diagnoza ADHD u dorosłych może znacznie poprawić jakość życia, pozwalając lepiej zrozumieć swoje trudności i skuteczniej nimi zarządzać. Jeśli podejrzewasz ADHD u siebie, warto skonsultować się z profesjonalistą (np. z psychiatrą lub neurologiem), aby rozpocząć odpowiednią diagnostykę.
Pracownik z ADHD — obowiązki dla pracodawców
Pracodawcy w Polsce mają pewne obowiązki wobec pracowników z ADHD, szczególnie jeśli ADHD wpływa na zdolność do pracy i jest uznawane za niepełnosprawność. Obowiązki te wynikają z przepisów prawa pracy, w tym przepisów dotyczących równouprawnienia i przeciwdziałania dyskryminacji. Oto kluczowe obowiązki pracodawców:
-
Dostosowanie stanowiska pracy
Pracodawca ma obowiązek dostosować stanowisko pracy do potrzeb pracownika z ADHD, jeśli jest to konieczne. Umożliwi mu to wykonywanie pracy w sposób efektywny i komfortowy. Dostosowania te mogą obejmować:
- Zmniejszenie liczby rozpraszających bodźców (np. zapewnienie cichego miejsca pracy).
- Umożliwienie pracy zdalnej lub elastycznych godzin pracy.
- Rezygnacja z hot-desków
- Przestrzeń biurowa inna niż open space (pomocne może być zapewnienie słuchawek wyciszających)
- Udostępnienie narzędzi organizacyjnych, takich jak oprogramowanie do zarządzania czasem.
- Dostosowanie zakresu obowiązków, aby lepiej pasował do możliwości pracownika.
-
Przeciwdziałanie dyskryminacji
Pracodawca jest zobowiązany do zapobiegania dyskryminacji z powodu ADHD. Oznacza to, że pracownik nie może być traktowany gorzej ani pomijany przy awansach, szkoleniach czy innych korzyściach tylko z powodu swojego stanu zdrowia.
Obowiązkiem pracodawcy jest także promowanie równego traktowania wszystkich pracowników i zapobieganie mobbingowi lub dyskryminacji w miejscu pracy.
-
Tworzenie indywidualnych planów pracy
Pracodawca może być zobowiązany do współpracy z pracownikiem w celu opracowania planu pracy, który uwzględnia specyficzne potrzeby związane z ADHD. Może to obejmować organizację pracy w mniejszych blokach czasowych, częstsze przerwy lub zmiany w sposobie realizacji projektów. Pomocne może być zapewnienie agendy na spotkaniach, dbanie o dyscyplinę czasową czy notatki podsumowujące itd.
-
Szkolenia i rozwój kompetencji
Pracodawcy mają obowiązek zapewnić wszystkim pracownikom równy dostęp do szkoleń, w tym pracownikom z ADHD. Mogą również zaoferować dodatkowe szkolenia, które pomogą pracownikowi lepiej radzić sobie z trudnościami wynikającymi z ADHD, takie jak szkolenia z zarządzania czasem czy technik organizacyjnych.
-
Wsparcie psychologiczne
Choć nie jest to obowiązek prawny, pracodawcy mogą także zaoferować wsparcie psychologiczne. Odpowiednio dobrane programy pomocy pracownikom, które obejmują doradztwo lub coaching psychologiczny, w tym coaching ADHD, mogą pomóc osobom z ADHD radzić sobie z wyzwaniami zawodowymi i emocjonalnymi.
-
Dostosowanie procedur rekrutacyjnych
Pracodawcy mają obowiązek dostosować proces rekrutacji tak, aby był on dostępny i dostosowany dla osób z ADHD. Może to obejmować dostosowanie długości rozmów kwalifikacyjnych, robienie przerw, prowadzenie rozmów w miejscach, w których znajduje się mniej bodźców odwracających uwagę lub wprowadzenie bardziej zrozumiałych i jasnych wymagań dla kandydata.
Możliwości pracodawcy w przeciwdziałaniu wykluczeniu izolacji społecznej czy umacnianiu stereotypów dotyczących osób z deficytem uwagi, ruchliwością, impulsywnością (ADHD)
Osoby zmagające się z ADHD nie tylko muszą radzić sobie ze swoim schorzeniem, ale mogą być również narażone na wykluczenie i izolację ze strony otoczenia. Współpracownicy mogą bowiem nie być w stanie zrozumieć lub zaakceptować zachowań osoby z ADHD. Dlatego szczególnie ważne jest, aby pracodawcy tworzyli miejsca pracy przyjazne osobom z ADHD. Obejmuje to zarówno tworzenie dogodnego dla nich indywidualnego środowiska pracy, jak również działania edukacyjne innych pracowników odnośnie objawów ADHD i w końcu integrację pracowników z ADHD z resztą grupy.
Poza wskazanym wcześniej sposobami radzenia sobie z objawami ADHD istnieją inne możliwości integracji pracowników z ADHD z resztą zespołu. Są to między innymi:
- Empatyczna komunikacja w zespole (np. NVC)
- Zapewnienie pokoju do rozładowania napięcia
- Odpowiednie oświetlenie i kolory w całym biurze
- Zainstalowanie sprzętu sportowego w biurze (np. bieżnia, stepper)
- Akcesoria sensoryczne (np. fidget toys)
- Szkolenie z neuroróżnorodności dla wszystkich zatrudnionych
- forward feedback zamiast tradycyjnego feedbacku
ADHD u dorosłych — podsumowanie
ADHD u osób dorosłych wcale nie jest zjawiskiem tak rzadkim, jak mogłoby się wydawać. Zwłaszcza że na rynek pracy weszło już pokolenie, u którego badania dotyczące ADHD i jego diagnozowanie stało się właściwie normą.
Pracodawcy mają obowiązek dostosować środowisko pracy do potrzeb osób z ADHD, szczególnie jeśli ADHD wpływa na ich funkcjonowanie zawodowe. Dostosowanie to może obejmować zmiany w organizacji pracy, dostęp do narzędzi wspierających zarządzanie zadaniami, a także ochronę przed dyskryminacją. Pracodawca powinien także wspierać rozwój zawodowy pracowników z ADHD, zapewniając im odpowiednie szkolenia i warunki pracy.